Het is dit jaar precies 40 jaar geleden dat de eerste versie van Windows op de wereld werd losgelaten. Om precies te zijn hebben we het dan over 20 november 1985. 40 jaar Windows: Van MS-DOS tot het einde van een tijdperk.
Het veroorzaakte geen enkele reuring, de release van Microsoft Windows 1.0. Nu was het ook niet veel meer dan een veredelde bestandsbeheerder over MS-DOS heen. Bovendien waren het de hoogtijdagen van de homecomputer, en – net iets later – de eerste systemen met een grafische gebruikersinterface als de Apple Macintosh, Atari ST en natuurlijk de Commodore Amiga. Allemaal systemen en besturingssystemen die de vroege pc in de schaduw zetten. Maar: de eenvoud van de pc en met name het tekstgeoriënteerde karakter ervan was geliefd in het bedrijfsleven. En langzaamaan groeide daar zeker ook de behoefte aan een grafisch besturingssysteem. Helaas was ‘de pc’ daar feitelijk nooit voor ontworpen. Grafische kaarten waren te eenvoudig en vooral te traag, mede ook dankzij de in eerste instantie 8-bits ISA-bus en het niet bestaan (en zeker niet in betaalbare vorm) van grafische versnellers die een GUI responsief maakten.
Concurrentie genoeg
Het was verder helemaal geen zekerheid dat Windows hét besturingssysteem voor de komende veertig jaar pc-tijdperk zou worden, verre van. Er was concurrentie genoeg. Denk aan bijvoorbeeld Geoworks Ensemble, razendsnel en zeker voor thuisgebruikers een droom van een besturingssysteem dat z’n oorsprong had op de Commodore 64, een 8-bits homecomputer. Geoworks Ensemble bood alles wat je nodig had voor thuisgebruik en desnoods bescheiden zakelijk gebruik. Latere versies boden nog veel meer, ook voor bedrijven Wat al deze versies gemeen hadden: ze waren razendsnel en in assembler geprogrammeerd. Dat laatste leidde tot compacte code én zorgde ervoor dat het zelfs op de meest eenvoudige pc’s gebruikt kon worden. IBM ontwikkelde OS/2, in eerste instantie samen met Microsoft. Dit besturingssysteem kenmerkte zich door een enorme stabiliteit, terwijl het alle moderne mogelijkheden als multitasking en meer aan boord had. Mede vanwege die stabiliteit en ook de veiligheid werd het veel door banken – bijvoorbeeld in betaalautomaten – gebruikt. In het bedrijfsleven heeft het nauwelijks voet aan de grond gekregen, om het over thuisgebruik maar helemaal niet te hebben. Daarvoor was de levensduur veel te kort. En dát was dan weer aan Microsoft te danken. De komst van Windows 3 én de toch wel wat vuige spelletjes van Microsoft en een verraad richting IBM zorgden voor grote veranderingen.
Windows 3.0: de doorbraak in 1990
Windows 3.0 verscheen in 1990. Tussen de bedrijven door verschenen nog versies van Windows 1 en 2, maar die waren evenmin noemenswaardig. Ook niet wat afzet en gebruik betreft. Windows 3 daarentegen, leek veel meer op de besturingssystemen van bijvoorbeeld de Apple Macintosh en de Amiga. De introductie van Windows 3.0 was een waar mediaspektakel en het OS (feitelijk een soort van ‘schil’ draaiend bovenop het aloude MS-DOS) werd al snel gebundeld door pc-leveranciers. Dat zorgde voor verspreiding en bekendheid in zowel het bedrijfsleven als bij mensen thuis. Verder ondersteunde het de toen nog vrij recente 80286 en 80386 processoren. In het laatstgenoemde geval werden ook voor het eerst zowel Real Mode (voor 8086-pc’s), Standard Mode (80286) en 386 Enhanced Mode ondersteund. Maar die 386 was voor de meeste privépersonen nog nagenoeg onbetaalbaar. Die kwam voor velen pas binnen bereik met de vereenvoudigde en goedkopere 80386SX-processor.
Windows 3.1: wereldwijde doorbraak en het internet
Toen verscheen in 1993 Windows 3.1 en aansluitend 3.11. Dat zorgde voor de grote doorbraak van dit OS. 3.1(1) viel met name op door de multimedia-mogelijkheden, waaronder Windows Media Player. Win32 en en nog meer WinG maakte voorzichtig de eerste net wat uitgebreidere spelletjes onder dit OS mogelijk, een voorbode van wat nog zou komen. Het waren verder de dagen dat de cd-romspeler populair (en betaalbaar) begon te worden. Windows 3.11 werd in onder meer ons land bekend om de latere koppelverkoop met Word 6 (en Office) voor extreem lage prijzen. Dit zorgde ervoor dat de tot dan toe standaard door ‘iedereen’ gebruikte tekstverwerker WordPerfect snel het onderspit delfde. Anno nu zouden dit soort praktijken hoogstwaarschijnlijk niet meer mogelijk zijn, maar in die ‘cowboyjaren’ kon zo ongeveer alles, zeker op IT-vlak. Aardig detail: Windows 3.(1) wordt anno nu nog steeds in oudere embedded apparatuur gebruikt, onder andere in oudere treinen van Deutsche Bahn. Verder was Windows 3.1(1) de eerste versie waarop via een paar tools en een browser genaamd Mosaic (https://www.ncsa.illinois.edu/research/project-highlights/ncsa-mosaic/) de massa kennismaakte met internet. In 1993 verscheen De Digitale Stad (DDS), het eerste socialemediaplatform van Nederland dat iedereen toegang tot internet bood. Ook de VPRO experimenteerde in die jaren met gratis toegang tot internet, voor een uurtje per sessie waarna je opnieuw moest inbellen. Inderdaad: inbellen met een krakend en piepend modem over een ouderwetse analoge telefoonlijn. Maar da’s weer een heel ander verhaal. In ieder geval zorgde Windows 3.1(1) voor de eerste stappen van ‘gewone’ pc-gebruikers op het wondere wereldwijde web.
Windows 95: de toekomst in beeld
Toen werd het 1995. Windows was inmiddels hét OS voor de pc geworden. Het werd standaard meegeleverd op nieuwe pc’s, eentje zonder kopen werd – zeker bij merkcomputers – al bijna onmogelijk. Wederom kun je je anno nu afvragen of dat tegenwoordig nog had gekund. Windows 3.11 was volop in gebruik, maar kende ook z’n tekortkomingen. Met name op het vlak van audio, video, games en ga zo maar door. Via een spectaculaire wereldwijde pr-campagne inclusief Rolling Stones werd op 24 augustus 1995 Windows 95 uitgebracht. Het was het eerste 32-bits OS van Microsoft, al draaide het onder de motorkap nog altijd op een versie van MS-DOS. Radicaal nieuw was de gebruikersinterface met het bekende startmenu. Microsoft heeft nog altijd moeite om daar ‘vanaf te komen’, gebruikers zijn er extreem aan gewend en het zit logisch en simpel in elkaar. Elke latere versie waarbij gesleuteld werd aan dit menu zorgde voor bakken kritiek, waarna die beslissing weer werd teruggedraaid. Pas met de komst van Windows 11 lijkt Microsoft de poot stijf te houden met een nog altijd weinig geliefd alternatief ‘startmenu’. Windows 95 was ook de eerste versie waarvoor later de eerste versie van DirectX verscheen. DirectX maakte direct communiceren met video- en geluidshardware mogelijk, wat voor snelle multimedia zorgde. Voor het eerst waren spellen in een goede kwaliteit en met fatsoenlijke framerate mogelijk! Toen daar uiteindelijk ook de eerste 3D-videokaarten voor verschenen was het hek van de dam en werd die oersaaie beige pc ineens interessant voor gamers.
Gebaseerd op het Windows 95-concept verschenen nog Windows 98, 98SE en Windows Millennium. Millennium bleek niet geliefd vanwege instabiliteit, vaak omdat mensen Windows 98-drivers gebruikten die in theorie compatibel zouden moeten zijn met ME maar dat in de praktijk vaak niet (helemaal) waren. Fabrikanten hadden vaak weinig zin in het updaten van drivers en verkochten liever nieuwe hardware. Het leidde ertoe dat veel gebruikers bleven hangen op het voor die tijd stabiele Windows 98SE. Pas met de komst van Windows XP in 2001 stapten mensen massaal over.
Windows XP: 15 jaar het populairste besturingssysteem
Windows XP was gebaseerd op Windows NT. Dat was een Windowsversie die speciaal voor het bedrijfsleven was ontwikkeld en als beduidend stabieler werd beschouwd dan de ‘consumentenversies’ die we tot nu toe genoemd hebben. NT was beduidend hoger geprijsd, en tal van multimediale zaken werkten niet of in veel beperkter mate. Voor een hoop consumentenhardware ontbraken NT-drivers, wat het OS voor thuisgebruik sowieso al weinig interessant maakte. Windows 2000 was de laatste variant die als pure NT-versie verscheen. Windows XP was het eerste OS waarbij consumenten-OS en zakelijk OS werden samengevoegd. XP werd het meest geliefde en – tot nu toe – langst ondersteunde OS van Microsoft. Oorspronkelijk was Windows Vista dat in 2007 verscheen in zowel een 32-bits als 64-bits versie de officiële opvolger. Maar ook hier speelde – net als bij ME destijds – driverproblemen een grote rol. Mensen bleven hangen op XP. Uiteindelijk verlengde Microsoft vanwege de ‘weigerende overstappers’ de ondersteuningsperiode tot 8 april 2016. Ofwel: XP had een levensduur van maar liefst vijftien jaar!
Windows 7, alweer een blijvertje
Na Vista diende zich in de zomer van 2009 opnieuw een extreem populaire versie aan in de vorm van Windows 7. Het kenmerkte zich door een hoge mate van stabiliteit en voelde zich als een vis in het water op de snel aan populariteit winnende 64-bits processoren, inclusief multicore-exemplaren. Verder verscheen Windows 7 in verschillende versies: Home Premium, Professional en Ultimate. Daarnaast was er nog een onpopulaire en gelimiteerde ‘Starterseditie’. Gerelateerd aan deze variant was de eveneens beperkte Home Basic-versie die dan als enig pluspunt de ondersteuning van 64-bits cpu’s had maar waar je verder ook weinig mee kon. Windows 7 Enterprise was bedoeld voor grote bedrijven. Mede door de komst van het volledig geflopte Windows 8 (zonder startmenu maar met tegelmuur en – weer – compatibiliteitsproblemen op het vlak van drivers bleven mensen Windows 7 weer veel langer gebruiken dan Microsoft hoopte. De standaardondersteuning voor 7 stopte uiteindelijk pas in januari 2020, ruimschoots na verschijnen van Windows 10.
Windows 10: instabiliteit en de belofte van de ‘laatste Windows’
Windows 10 werd in de zomer van 2015 uitgebracht, waarbij feature-updates in een nagenoeg constante stroom werden aangeboden. In de begindagen, maanden en eerste jaren kenmerkte het zich door instabiliteit en gevreesde blue screens. Deels ook weer te danken aan drivers. Wat zeker ook voor onvrede zorgde was dat veel hardwarefabrikanten de komst van Windows 10 aangrepen om vooral nieuwe hardware te (willen) verkopen en geen drivers voor Windows 10 voor nog perfect functionerende en vaak van recente datum zijnde apparatuur maakten. Pas na een jaar of twee, drie begon Windows 10 echt stabiel te worden en begon een voorzichtige switch naar 10. Toch was er op het eind van de officiële levensduur van Windows 7 nog altijd een gigantische groep gebruikers van 7 die maar niet over wilden stappen. Gebruikers werden op het laatst gebombardeerd met steeds opdringeriger meldingen waarbij één misklik tot een ongewenste upgrade leidde, wat voor veel ergernis zorgde. Uiteindelijk forceerde Microsoft de overstap door zoals gezegd begin 2020 de stekker uit 7 te trekken wat updates betreft. Tezamen met de – inmiddels volledig loos gebleken – belofte dat Windows 10 de allerlaatste versie van Windows zou zijn die tot zo ongeveer het einde der tijden ondersteund werd begon De Grote Overstap dan uiteindelijk toch.
Het verraad van Windows 11
Met name voor de wat latere instappers die in bijvoorbeeld eind 2020 of begin 2021 dan uit arren moede maar een nieuwe pc of laptop met Windows 10 kochten kwam de aankondiging van Windows 11 in oktober 2021 dan ook als een klap in het gezicht. Want niet alleen bleek Windows 10 dus niet de laatste versie te zijn, ook de ondersteuning ervan bleek ineens eindig. En omdat Windows 11 ineens tal van nieuwe hardware-eisen stelde, waarvan de gewraakte TPM-beveiligingschip de meest beruchte – bleek al snel dat tenminste een behoorlijk deel van de tot 2021 verkochte computers niet compatibel was met 11. Toen Microsoft dan ook een einde support-datum van oktober 2025 voorstelde voor Windows 10 leverde dat flink wat kwaaie klanten op. En een boos Brussel. Dat leidde– tenminste binnen de EU – tot uitstel van executie tot volgend jaar oktober. Of dat onder druk van datzelfde Brussel nog verder verlengd gaat worden is onduidelijk. Feit is dat je als gebruiker per se Windows wilt blijven gebruiken, wel serieus na moet gaan denken over een overstap naar 11. Al dan niet in combinatie met een nieuwe computer.
Windows 12 en de toekomst: meer beperkingen?
Toch brengt dat meteen vragen over de toekomst van Windows met zich mee. Zeker is, dat het niet nog veertig jaar meegaat. Inmiddels schijnt er ook een Windows 12 op stapel te staan, met mogelijk weer nieuwe eisen op het vlak van hardware. Bovendien lijkt de thuisversie daarvan af te stevenen op een soort van ‘lock-in’ waarbij alleen software vanuit de Microsoft-store geïnstalleerd kan worden. Wil je meer vrijheden dan moet je in de buidel tasten voor duurdere varianten van dit OS. Wil je een beetje ‘aanvoelen’ hoe deze variant van Windows voelt, dan kun je terecht op https://lttthedev.github.io/desktop.html. Je kunt hier spelen met de gebruikersinterface die radicaal veranderd is ten opzichte van 11. Let wel: dit is een mock-up en niet het echte OS wat nu in je browser draait.
Het einde van Windows: Linux en cloud-alternatieven
De wereld is veranderd en blijft veranderen. We zijn inmiddels in een tijd beland waarin het gaat om uitwisselbare bestandsformaten. Welk OS je gebruikt speelt een steeds ondergeschikter rol. Gratis besturingssystemen in de vorm van Linux-varianten zijn er meer dan genoeg. Verder is er macOS dat ook aan populariteit blijft winnen, mede dankzij de totaal nieuwe weg die Apple wat in-house ontwikkelde hardware is ingeslagen. Energiezuinigheid – iets waar Windows-pc’s niet bepaald bekend om staan – speelt een steeds grotere rol. Schaalbaarheid is ook iets waar Windows slecht in is, het is vooral echt puur en alleen een desktop-OS. Het is niet voor niets dat datacenters en grote bedrijven servers draaien met Linux of desnoods UNIX als basis. Zelfs Microsoft’s eigen clouddiensten draaien op Linux. Verder is de manier van computers gebruiken totaal veranderd. Steeds meer wordt afgehandeld – zeker door thuisgebruikers – op smartphones en voor serieus werk is een goede tablet ook prima inzetbaar. Ook hier zien we dat Apple dit snapt: de integratie tussen hun smartphones, tablets en Mac’s is naadloos. Je kunt op een Mac ook de software draaien die voor telefoons en tablets is ontwikkeld. Uiteindelijk zal Linux zich eveneens meer in die richting gaan bewegen; dat proces is al gaande. Thuisgebruikers kunnen bovendien hun smart-tv gebruiken om mail te lezen, te browsen en te gamen. Streamen van games zal uiteindelijk doorbreken. Het zware rekenwerk wordt dan ergens in een datacenter verricht en een weinig krachtige ’terminal’, smart-tv of tablet volstaan als scherm-op-afstand. Toch zal ook lokaal gamen voorlopig populair blijven.
Gaming zonder Windows: Steam Deck en SteamOS
Maar daar waar Windows voorlopig nog min of meer standaard is voor gamers, zien we ook daar veranderingen. Dat is vooral te danken aan Steam. Dit gamingplatform draait op zowel Windows, macOS als Linux. Wat het bijzonder maakt is, dat Windows-games moeiteloos op de ‘alternatieve’ besturingssystemen draaien. En zowel Linux als de laatste versies van macOS zijn meer en meer geoptimaliseerd voor gaming. SteamOS (https://store.steampowered.com/steamos) is een besturingssysteem van Steam, gebaseerd op Linux. Het is helemaal gefinetuned voor gaming, maar vooralsnog draait het alleen op de eigen hardware van Steam. Echter: je kunt het als experiment wel op elke pc of laptop installeren. Grote kans dat dit in de toekomst hét gamingplatform wordt. Bovendien is er een bureaubladmodus, waar je ook andere software kunt installeren. Los van pc’s en laptops zijn er natuurlijk ook de capabele gameconsoles, waar Microsoft ook een rol speelt met z’n Xbox.
Microsoft Office alternatieven: LibreOffice en OpenDocument
MS Office is voor de meeste mensen onlosmakelijk verbonden met Windows, hoewel er ook een versie voor macOS beschikbaar is. Maar is MS Office nog wel die gouden standaard? An sich maakt het tegenwoordig niets meer uit in welke Office-variant van welke fabrikant ook je een document maakt. Delen doe je liefst via het universele PDF-formaat. Of het OpenDocument bestandsformaat. Dát is toekomstzeker en volledig open, wat betekent dat het ook – wellicht met een beetje knutselwerk qua hardware en het uitlezen van tegen die tijd antieke media – over 150 jaar nog bekeken kan worden. De Microsoft Office-formaten zijn allemaal gesloten en gepatenteerd. Dat dit niet handig en toekomstzeker is, snappen steeds meer overheden en bedrijven. Opvallend is verder dat Microsoft nog altijd geen versie voor Linux heeft uitgebracht. Dat had best een interessante inkomstenbron kunnen zijn en het ooit ‘verdwijnen’ van Windows – waar nauwelijks nog geld aan verdiend wordt – geen al te groot probleem gemaakt.
Europese alternatieven: Nextcloud en geopolitiek
Verder geldt dat MS Office – net als Windows – een Amerikaans en closed-source product is, wat de afhankelijkheid van een zich steeds vijandiger gedragend land wat onhandig maakt. Kortom: ook hier zien we verschuivingen naar alternatieve software als bijvoorbeeld LibreOffice. Verder komen er steeds meer clouddiensten van EU-bodem, waaronder Nextcloud (https://nextcloud.com/) dat een complete Office-omgeving, gegevensopslag, communicatieplatform en veel meer in stevig beveiligde vorm aanbiedt. Alles draait gewoon in je browser. Alle data blijft binnen de EU; Duitsland om precies te zijn. Het wordt snel door steeds meer bedrijven, scholen, universiteiten, overheden én particulieren omarmd. En er zijn meer initiatieven op dit vlak.
AI in Windows 11: te opdringerig?
Dan is er nog AI. Ja, daar zit een grote toekomst in. Ongeacht of er nog grote sprongen vooruit gemaakt worden, of dat het ‘slechts’ verbeteren is van wat we nu hebben. Daarbij geldt dat AI altijd ondergeschikt moet zijn aan een OS en niet opdringerig. Het is een gereedschap om mensen te helpen met hun werk, studie of dagelijks leven. Dat is iets waar met name Microsoft verkeerd lijkt te gokken. AI is veel te prominent aanwezig in met name Windows 11 en Office; veel te nieuwsgierig ook. Dat heeft al tot tal van klachten en hoofdpijndossiers geleid. Niemand zit op een ‘slim spionnetje’ in zijn of haar computer te wachten. En helemaal niet als dat spionnetje ontwikkeld is door een land dat een twijfelachtige richting in aan het slaan is wat democratie en betrouwbaarheid betreft. Allemaal overwegingen die in de nabije en verdere toekomst ongetwijfeld bijdragen aan de teloorgang van het Windows-imperium.
Mooie leeftijd en een nieuw tijdperk
Is Windows daarmee ‘slecht’? Niet per se natuurlijk. Het heeft een roemruchte geschiedenis achter de rug en heeft de pc een vaste plek in kantoor én huiskamer gegeven. En dat, terwijl die pc puur en alleen ontwikkeld was voor kantoorgebruik. Ook nog eens onder het motto van ‘nou ja, we moeten ook eens een microcomputer uitbrengen.’ Want de maker van de eerste PC, IBM, dacht van begin af aan dat het hele concept van een bureaucomputer op niets uit zou draaien. Mainframes, dát was de toekomst. Tegelijkertijd heeft die hegemonie van Windows, de pc, Intel en pc-fabrikanten uiteindelijk ook voor weinig innovatie gezorgd. En voor computers die eigenlijk niet het meest geschikt waren voor sommige taken.
Tijden veranderen nu snel. Het gaat slecht met Intel, x86 raakt op tal van gebieden achter op de veel efficiëntere en energiezuinige ARM- en RISC-processoren in z’n algemeenheid. Hoe snel of langzaam Windows echt uit beeld verdwijnt is afwachten. Maar het zal zeker niet van vandaag op morgen zijn. Ook wordt het waarschijnlijk geen ‘schokeffect’, maar het zal veel meer een langzaam verdwijnend systeem worden. Veel zal verhuizen naar browsergebaseerde software. Dat het einde van een tijdperk in zicht komt is vrijwel zeker. Portable, persoonlijk, interactief, écht intelligent meedenkend, open source, cloud-based: het zijn slechts een paar begrippen die met de dag belangrijker worden. Windows voldoet niet meer aan die eisen. Maar is zoals gezegd voorlopig nog lang niet uitgespeeld. Maar kijk gerust eens over die Windows-muur heen, er is zoveel meer onder de zon!
Oude tijden herleven?
Zelf die oude tijden eens herleven? Breng dan zeker een bezoekje aan https://www.pcjs.org/. Hier kun je oude software en oude besturingssystemen – inclusief Windows 1.0, Windows 3, Windows 95 en meer in je browser draaien. Enige vereiste is een beetje recente pc of laptop. Alles is emulatorgebaseerd, waarbij JavaScript is gebruikt. Het is ook vanaf deze site en de daarop draaiende virtuele machines waarvan we de screenshots in dit artikel gemaakt hebben!
Handboek Windows 11
Mocht je toch willen overstappen naar Windows 11 en er meer over willen weten? Dan is de tweede editie van het Handboek Windows 11 een must-read. Dit boek biedt een diepgaande verkenning van Windows 11, van basisinstellingen tot geavanceerde functies. Of je nu een beginner bent of je kennis wilt uitbreiden, het Handboek Windows 11 biedt heldere, stapsgewijze instructies die je helpen om het beste uit het besturingssysteem te halen.
Een van de belangrijkste aspecten van Windows 11 is de gebruiksvriendelijkheid. Het boek legt uit hoe je de interface kunt aanpassen naar jouw wensen en hoe je efficiënt kunt navigeren door de nieuwe menu’s en instellingen. Met de komst van Windows 11 zijn er veel nieuwe functies en verbeteringen geïntroduceerd. Het Handboek Windows 11 gaat diep in op deze nieuwe functies, waaronder het vernieuwde startmenu, de verbeterde taakbalk, en de nieuwe widgets.
Beveiliging is een belangrijk thema in het Handboek Windows 11. Het boek behandelt hoe je jouw computer beschermt tegen virussen en malware en hoe je privacy-instellingen kunt optimaliseren voor een veilige online ervaring. Bovendien biedt het praktische tips voor het maken van back-ups en het veilig bewaren van je gegevens.
Het optimaliseren van de prestaties van je systeem is een ander belangrijk onderwerp dat in het boek wordt behandeld. Je leert hoe je jouw computer sneller kunt laten opstarten, hoe je de levensduur van de batterij kunt verlengen en hoe je het geheugenbeheer kunt verbeteren. Deze tips zijn vooral nuttig voor gebruikers die hun computer dagelijks gebruiken voor werk of entertainment.
Ronald Smit kan dankzij een combinatie van een elektronica- en een journalistieke opleiding (afstudeerrichting radio en nieuwe media) technische zaken op een heldere en eenvoudige manier uitleggen. Zijn jarenlange schrijfervaring voor onder meer Computer Idee geeft u al snel de ‘aha-erlebnis’ waar u wellicht al zo lang naar op zoek was. En wordt het dan toch allemaal wat ingewikkeld, dan loodst hij de lezer snel en zeker langs eventuele barrières en valkuilen. De boeken van Ronald vind je hier.