Hoe vaak overkomt het je niet dat je over een foto iets wilt zeggen en dat je even niet verder komt dan ‘mooi’? Als je fotodocent bent, redacteur, coach, jurylid, galeriehouder, recensent of fotograaf, dan heb je meer woorden nodig om uit te leggen wat je plan is, welk inzicht je hebt en waarom je keuze belangrijk is. Tom Meerman schreef het boek Focus op fotografie: foto’s analyseren & bespreken om je op weg te helpen de woorden te vinden voor het bespreken van foto’s. We spraken met hem over het belang van tekst bij een foto, over mooi en lelijk, over de gelaagdheid van foto’s en of het woord ‘mooi’ niet genoeg is. Maar allereerst…
Wie is Tom Meerman? Onderaan je mails staat: Tom Meerman adviseert, schrijft, spreekt en bestuurt… Dat is best veel.
Tom Meerman: ‘Het heeft allemaal te maken met fotografie. Ik loop al veertig jaar mee in die wereld en daardoor word ik benaderd voor allerlei soort van vragen en functies. Ik zit in een paar besturen, bijvoorbeeld van Foto Anoniem en ik zit in het dagelijkse bestuur van de Fotobond. Daarnaast ben ik actief bij 033fotostad Amersfoort, waar ik help bij het samenstellen van tentoonstellingen. Ik heb het boek Focus op fotografie: foto’s analyseren & bespreken geschreven, de aanleiding voor dit gesprek. En ik heb een wekelijkse rubriek in de Gelderlander over foto’s uit de krant.’
Bespreek je in die rubriek een foto op de manier zoals je in je boek beschrijft?
TM: ‘Het idee achter die rubriek in de Gelderlander is dat we een foto uit de krant opnieuw bekijken en dan de gelaagdheid van het beeld zelf bespreken. Dat doen we enerzijds voor de lezer, omdat we de lezer opnieuw naar een foto willen laten kijken. Anderzijds is ook bedoeld voor de krantenmakers zelf, om de redacteuren, de schrijvers die bij de krant het beeld kiezen, bewuster te maken van de gelaagdheid van foto’s die ze kiezen.’
Over een foto is vaak wat meer te vertellen…
TM: ‘Het bijzondere van foto’s is dat ze op heel veel manieren interessant kunnen zijn. Soms is een foto interessant door wat er op staat en dan bedoel ik dat wat er op de foto staat. Maar soms wordt iets interessant door de manier waarop het erop staat, door de beeldelementen zelf. Soms is een foto interessant door de manier waarop die ontstaan is. Daar gaat mijn boek ook over. Het gaat soms om de vraag: wat heeft die fotograaf moeten doen om die foto te maken? Soms is dat niet relevant, maar vaak ook wel. Onlangs mocht ik de jaarfoto’s bespreken van een fotoclub. Dat betekent dat ik de foto bespreek in de aanwezigheid van de maker. En de maker wil niet per se een oordeel horen, die wil geïnspireerd raken om zijn eigen oordeel te scherpen.’
De bespreker als coach
Dat heeft te maken met een zin in je boek: Een jury beoordeelt een coach bespreekt. Bij zo’n bespreking ben je meer in een rol als coach.
TM: ‘Bij een bespreking moet je je bewust zijn in welke rol je die bespreking doet en wie er tegenover je staat. In het boek zeg ik het zo: Er zijn veel rollen aan te duiden van waaruit iemand die spreekt zijn positie inneemt tegenover de toehoorder. Ook al veranderen foto’s niet, de zin of onzin van een fotobespreking hangt af van wie de beide zijden van de communicatielijn vormen. Je hebt veel verschillende rollen. Bijvoorbeeld docent/cursist, coach/fotograaf, jury/deelnemer en publiek, enzovoort. In de rol van coach help je een fotograaf verder op zijn pad.’
Een beetje cliché-vraag, maar wel belangrijk: voor wie heb je het boek geschreven?
TM: ‘Het boek is voor iedereen die wel eens wat over een foto wil zeggen. Of dat nou zijn eigen foto is, of een foto van iemand anders; het kan alletwee. Als je je met fotografie bezig houdt, gebeurt dat vaker dan je denkt. Als het over je eigen foto’s gaat en je wilt die aan iemand presenteren, dan moet je er iets bij zeggen en dat kan maar beter het goede zijn. Het boek is ook voor fotografie-docenten en dat zijn er honderden in dit land. Het is ook geschikt voor mensen in fotoclubs, daar komen de mensen tenslotte bij elkaar om over foto’s te praten.’
Je moet dus meer kunnen zeggen dan mooi of lelijk… Mijn vrouw en ik hebben laatst een foto van mij op A0 laten printen en die hangt nu boven de bank. Wij vinden hem mooi. Is dat niet genoeg?
TM: ‘In het boek begin ik met een citaat van een filosoof uit de 18de eeuw, Frans Hemsterhuis, over de schoonheid van kunst. Hij zegt: We noemen iets mooi als het ons in een minimum aan tijd een maximum aan ideeën bezorgt. Hemsterhuis zegt dus niet dat ‘mooi’ een flauw woord is. Hij geeft aan wanneer dat een heel bruikbaar woord is. Een minimum aan tijd, een maximum aan ideeën. Dus die foto boven de bank hangt daar omdat je die foto mooi vindt, dan is dat een goede reden. Maar misschien wil je er nog iets meer over zeggen dan alleen maar mooi. Als je voelt dat iets mooi is, dan is het een zaak om – afhankelijk van je publiek en de situatie – te onderzoeken wat dat maximum aan ideeën is.’
Foto’s met tekst
In je boek schrijf je: Zoals een belangrijke fotografieconservator zei: een foto zonder tekst kan alleen maar uitdrukken hoe mooi de wereld is. En laten we wel wezen, dat is niet genoeg. Is dat wel zo? Neem de beroemde foto uit Vietnam met die persoon die door zijn hoofd wordt geschoten! Die foto doet je wat, ook zonder tekst.
TM: ‘Ik begrijp wat je bedoelt. Het is een goed voorbeeld om die stelling dat een foto tekst nodig heeft eens te toetsen. De uitspraak over tekst bij een foto is van John Szarkowski, destijds conservator van het Moma. Het is wel zo dat je het woordje ‘tekst’ ruim moet zien. Het gaat ook over context. Bij die foto van Eddie Adams heb je aan twee woorden genoeg om je tot aan het eind van je leven met die foto te kunnen verstaan. Oorlog en Vietnam. Oorlog is universeel, en Vietnam is iets dat bij onze generatie veel oproept. Maar over 200 jaar is Vietnam een van de oorlogen uit de 20ste eeuw en wordt bijeengeraapt bij de conflicten uit die periode. Net zoals we het nu hebben over de 100-jarige oorlog, een oorlog uit het verleden. Van die oorlog kennen we de anekdotes niet en die foto van Eddie Adams is over 200 jaar een anekdote uit de Vietnamoorlog. We herkennen de foto als een uitdrukking van de gruwelen van oorlog. We herkennen iets heel universeels van de pijn van de persoon die dat overkomt en we zien de koelbloedigheid van degene die de dader is. Toch denk ik dat als ik deze foto van Eddie Adams aan mijn kinderen laat zien – dat zijn nu twintigers – dat ze dan zeggen: wat is oorlog toch erg hè, en dat ze dan overgaan tot de orde van de dag. Als ik wil dat ze snappen dat in onze generatie het verzet tegen oorlog speelde en hoe het verzet tegen de oorlog in Vietnam zul je meer bij en over deze foto moeten vertellen.’
Op het omslag van het boek staat een foto van een glas. Dat is een foto uit een serie. Ik heb twee vragen. Een foto uit een serie, die hóórt bij die serie. Kun je die losstaand bespreken? En als dat mogelijk is, kun je dan wat over de foto op het omslag zeggen?
TM: ‘Een losse foto uit een serie moet voldoende in zich hebben om je af te vragen: waar zou deze foto over gaan? Nu staat er een foto van één glas en ik heb een paar duizend foto’s van glazen. Overal waar ik ben op de wereld fotografeer ik de glazen waaruit ik drink. Zo’n losse foto moet eigenlijk een paar van de belangrijke aspecten van die serie in zich hebben. Niet iedere foto uit een serie heeft alle aspecten in zich. Het is wel zo, dat de functie van de foto op een cover anders is dan een foto in een reeks.’
‘Deze foto bevalt me gewoon door zijn kleurtegenstelling, dat oranjige en rozige van die wijn. Hij bevalt me ook omdat de foto een aantal bijzonderheden van glas in zich heeft: je kijkt er doorheen en het weerspiegelt. Dat blijft een vreemd element van glas. Het vangt iets dat buiten beeld is. Ik denk dat je in de voet van het glas wel de suggestie ziet dat ik daar sta. Het is logisch dat ik daar sta, want anders kan ik die foto niet maken. Het gaat erom dat de fotograaf aanwezig is.’
De gelaagdheid van foto’s
Laatste vraag. Op pagina 147 in je boek staat bovenstaande foto. In dat boek schrijf je tekst bij deze foto. Het is een tijdloos beeld, heeft die foto die tekst nodig?
TM: ‘Die foto hangt ook groot aan de gevel bij ons thuis, een bij anderhalve meter. Iedereen die langs ons huis loopt ziet die foto!’
Die zien er dus geen tekst bij?
TM: ‘Jawel. Want onder de foto staat: dorp aan de rivier en ik woon tenslotte in een dorp aan een rivier, Culemborg. Er er staat ook bij dat deze foto gemaakt is bij Natchez aan de Mississippi. De datum staat er bij en mijn naam als maker. Hij hangt bij mij in Culemborg aan de gevel, omdat je in Culemborg, onder onze grote brug, het avondlicht in dezelfde hoek ziet als het avondlicht onder de brug over Mississippi. Zo’n beetje op dezelfde manier als bij ons het licht valt. Dus ook deze foto heeft iets tijdloos. Je kunt hem gelaagd genieten. In de eerste seconde moet je bij een foto denken: Hee! En daarna komen die lagen.’
Nog een ding. Je bent ook nog bezig aan een boek over belichten waar het niet alleen gaat over sluitertijd, diafragma en gevoeligheid, maar over een vierde dimensie…
TM: ‘Dat boek ligt al klaar. Ik heb iets uitgevonden over hoe je een foto moet belichten, wat over de hele wereld tot nu toe verkeerd wordt uitgelegd. Dat is vrij vreemd. Sinds ik dat inzicht had, ben ik in elke fotohandleiding gaan kijken hoe belichten van een foto wordt uitgelegd. En het wordt overal fout uitgelegd. Het zou kunnen betekenen, als dit goed aanslaat, dat vanaf dit boek alle handboeken fotografie moeten worden herschreven. Ik meen dat serieus. Het inzicht is zo stompzinnig simpel, dat je je afvraagt hoe het kan dat mensen dat niet eerder hebben bedacht.’
Wil je zien hoe Tom Meerman in de praktijk foto’s analyseert en bespreekt? In deze workshop leert hij je in een paar heldere stappen fotografie te analyseren. Je leert om het onderwerp van de foto te benoemen en beeldelementen te ontrafelen. Je volgt de strategie van de maker en ontdekt wanneer en hoe foto’s relevant zijn voor het publiek:
Hans Frederiks is journalist en fotograaf en hoofdredacteur van blog.computercreatief.nl. Hij schrijft over ontwikkelingen op het gebied van computers, van vormgeving op het web en print, en fotografeert al zijn hele leven lang. Zijn specialisaties zijn panorama’s, landschappen en podiumfotografie. Zijn blog vind je HIER, zijn boeken vind je HIER.
